محمد سبحانى‏نیا

یکى از روشهاى مهم تربیتى که مورد تأکید اسلام بوده و اکنون مورد توجه روان‏شناسان واقع شده است «روش الگویى» است؛ یعنى الگوپذیرى از بزرگان در شئون مختلف زندگى.
قرآن مجید پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم را بهترین الگو و اسوه معرفى نموده و همگان را به پیروى از آن حضرت فرا خوانده است؛ آنجا که مى‏فرماید:
«لقد کان لکم فى رسول اللَّه اسوة حسنة لمن کان یرجو اللَّه و الیوم الآخر و ذکر اللَّه کثیراً»(1)
در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى براى شما است؛ براى آنها که به [رحمت‏] خدا و روز رستاخیز امید دارند و خدا را بسیار یاد مى‏کنند.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:
من دوست ندارم مسلمانى بمیرد، مگر اینکه تمام آداب و سنن رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم را، ولو یکبار هم شده، انجام داده باشد.(2)
مپندار سعدى که راه صفا
توان رفت جز در پى مصطفى‏
در کنار بررسى احادیث نبوى و فرمایشات معصومین علیهم السلام، لازم است که سیره عملى آن بزرگواران نیز در ماه مبارک رمضان مورد توجه قرار گیرد. در این نوشتار، سعى شده است که به طور اجمال، گوشه هایى از سیره معصومین علیهم السلام در ماه مبارک رمضان، که در کتب روایى و نیز سیره بزرگان آمده است، مطرح گردد. امیدواریم روزه داران سختکوش، بویژه نسل جوان که در پى شناخت الگوها مى‏باشند، در تأسى از سالکان الى اللَّه موفق باشند!

انتظار ضیافت‏

ائمه معصومین علیهم السلام مشتاق فرا رسیدن ماه ضیافت اللَّه بودند. خلف ابن ایوب عامرى مى‏گوید:
هرگاه ماه رمضان فرا مى‏رسید، رنگ پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم تغییر مى‏کرد، بیشتر به نماز مى‏ایستاد و در دعا، ابتهال و تضرع و زارى مى‏نمود.(3)
درجه عشق و علاقه امام سجاد علیه السلام به این ماه پر برکت، از وداع سوزناک آن حضرت روشن مى‏شود. آن حضرت در دعاى وداع، به پیشگاه حضرت حق عرض مى‏کند:
«ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده فنحن مودعوه»
این ماه پس از آنکه تمام شد، از ما مفارقت کرد و ما را تنها گذاشت و ما آن را وداع مى‏کنیم.
اما، وداع آن حضرت یک وداع معمولى و تشریفاتى نیست، بلکه وداع با دوست عزیزى است که جدا شدن از او بسیار سخت و طاقت فرسا است. از این رو، بلافاصله مى‏گوید:
«وداع من عز فراقه علینا».
ما کسى را وداع مى‏کنیم که فراقش بر ما گران و سخت است.
در فرازى دیگر، امام سجاد علیه السلام شدت عشق و علاقه خود را در قالب کلمه حرص، که به معناى میل شدید است، بیان مى‏کنند. این همان حرص معنوى است که اولیاى الهى نسبت به امور اخروى داشته‏اند. از این رو، عرض مى‏کند:
«السلام علیک ما کان أحرصنا بالأمس علیک و اشد شوقنا غدا الیک»
سلام بر تو، اى ماهى که نسبت به آمدن آن حریص بودیم (لحظه شمارى مى‏کردیم) و در آینده، مشتاق آمدن آن هستیم!
اشتیاق آن حضرت به ماه مبارک رمضان به حدى است که خروج از ماه را مصیبت مى‏داند و جبران آن را از خداوند طلب مى‏کند؛ آنجا که عرض مى‏کند:
«اللهم صل على محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا»(4)
خدایا، بر محمد و آلش درود فرست و مصیبت و اندوه ما را در از دست دادن این ماه جبران کن.
امامان معصوم علیهم السلام ماه مبارک را بهترین فرصت مى‏دانستند و نهایت استفاده را از آن مى‏بردند. از این رو، امام سجاد علیه السلام در دعاى خود مى‏گوید:
«و أربحنا أفضل أرباح العالمین»(5)
سودى که در این ماه بردیم، برترین سودهاى جهانیان است.
بر این اساس، حضرات معصومین علیهم السلام پس از حلول ماه رمضان، به کسب آمادگى جسمى و روحى مردم تأکید مى‏ورزیدند. نمونه آن سخن امام رضا علیه السلام، در آخرین جمعه ماه شعبان، به اباصلت است:
اى اباصلت، بیشتر روزهاى ماه شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است. تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزى که به تو سود مى‏رساند روى آور. دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه کن تا ماه خدا به سوى تو رو آورد در حالى که براى خداوند عزوجل خالص شده باشى، و هیچ امانتى بر گردنت نباشد، جز آنکه ادا نموده باشى، و در دلت کینه مؤمنى نباشد، مگر آنکه از دل خارج کرده باشى، و هیچ گناهى نباشد، جز آنکه از دل زدوده باشى. از خدا بترس... و در باقیمانده این ماه، زیاد بگو: خدایا، اگر در آنچه که از ماه شعبان گذشته مرا نیامرزیدى، پس در ما بقى آن بیامرز.(6)
سالکان الى اللَّه ماه مبارک را فرصتى استثنایى مى‏دانستند و آن را آغاز سال خود قرار مى‏دادند. از ابن طاووس نقل شده است که مى‏فرماید:
عده‏اى اول سالشان اول فروردین است. مثل یک نوجوان که تلاش مى‏کند اول فروردین لباس نو در بر کند. درخت‏ها هم اول سالشان فروردین است که لباسهاى نو و تازه در بر مى‏کنند. یک کشاورز اول سالش اول پاییز است که درآمد مزرعه را حساب مى‏کند. تاجرى که کارگاه تولیدى دارد هم اول سالى را براى خود تعیین مى‏کند. اما آنها که اهل سیر و سلوکند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است و حسابها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بعدى بررسى مى‏کنند.(7)

کسب آمادگى‏

براى ورود در هر مهمانى و ضیافتى انجام مقدماتى لازم است که از جمله آنها، نظافت بدن و آرایش ظاهرى است. از آنجا که روزه‏دار در ماه مبارک رمضان به یک ضیافت معنوى دعوت شده است، طبیعى است که مقدماتش نیز باید متناسب با آن باشد. از این رو، در سیره پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم و پیشوایان دین، در موقع رؤیت هلال ماه رمضان دعاهایى دیده مى‏شود. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم هرگاه هلال ماه رمضان را رؤیت مى‏فرمود رو به قبله مى‏ایستاد و مى‏گفت: «اللهم أهله علینا بالأمن و الایمان و السلامة و الاسلام و العافیة المجللة و الرزق الواسع و دفع الأسقام و تلاوة القرآن و العون على الصلاة و الصیام. اللهم سلمنا لشهر رمضان و سلمه لنا و تسلمه منا حتى ینقضى شهر رمضان و قد غفرت لنا»(8) خدایا، این ماه را با امنیت و سلامت و اسلام و عافیت تمام و روزى وسیع و رفع بیمارى‏ها و تلاوت قرآن و توفیق در نماز و روزه بر ما وارد کن. ما را براى ماه رمضان و این ماه را براى ما سالم گردان تا ماه رمضان تمام گردد در حالى که ما را آمرزیده‏اى!
این عمل را نباید کوچک و ناچیز پنداشت و به آسانى از کنار آن گذشت، چون رؤیت هلال و دعاى مذکور، علاوه بر داشتن آثار اعتقادى، مى‏تواند در تلقین و حفظ روحیه و ایجاد انگیزه نقش اساسى داشته باشد.

قرائت قرآن‏

یکى از اعمالى که در ماه مبارک رمضان مورد توجه پیشوایان دین قرار گرفته، قرائت قرآن است. تا جایى که پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم تلاوت یک آیه از قرآن در ماه مبارک را برابر با ختم قرآن در ماه‏هاى دیگر مى‏دانند.(9)
على بن مغیره مى‏گوید:
خدمت حضرت موسى بن جعفر علیه السلام رسیدم و عرضه داشتم: پدرم از جدّت در مورد ختم قرآن در هر شب سؤال نمود. آن حضرت جواب داد: در ماه رمضان، به هر اندازه که مى‏توانى انجام بده. از آن پس، پدرم در ماه رمضان چهل مرتبه ختم قرآن مى‏نمود. من هم بعد از پدرم چنین مى‏کنم، گاهى زیادتر و گاهى کمتر؛ بستگى به کار و حوصله‏ام دارد. وقتى روز [عید ] فطر مى‏شود؛ براى رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم یک ختم، براى فاطمه علیها السلام یک ختم و براى هر کدام از ائمه علیهم السلام یک ختم و براى شما هم یک ختم قرآن مى‏کنم؛ پاداش من چیست؟ حضرت فرمود: پاداش تو این است که در روز قیامت با آنان خواهى بود. گفتم: اللَّه اکبر! آیا چنین خواهد شد؟ سه بار فرمود: بلى.(10)
وهب بن حفص مى‏گوید:
از امام صادق علیه السلام پرسیدم: انسان در چه مدت قرآن را ختم مى‏کند؟ حضرت فرمود: در شش روز و بالاتر. گفتم: در ماه رمضان، در چه مدت قرآن را ختم نماییم؟ حضرت فرمود: در سه روز و بالاتر.(11)
ماه رمضان، بهار قرآن است و قرآن، بهار قلبهاست. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
«لکل شى‏ء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان»(12)
براى هر چیزى بهارى است و بهار قرآن ماه رمضان است.
خداوند، در این ماه، نعمتى به نام قرآن به انسانها هدیه کرده است. عظمت این ماه به نزول قرآن کریم است، لذا شایسته است از این فرصت استفاده کافى نماییم، چنانکه بزرگان ما چنین مى‏کردند.
همه مى‏دانیم که بنیانگذار جمهورى اسلامى، امام خمینى قدس سره، ملاقات‏هاى خود را در ماه مبارک رمضان لغو مى‏کردند. یکى از اطرافیان امام قدس سره در این باره مى‏گوید:
سرّ اینکه امام قدس سره، ملاقات‏هاى خودشان را در ماه مبارک رمضان تعطیل مى‏کردند، این بود که بیشتر به دعا و قرآن و خلاصه به خودشان برسند و مى‏فرمودند: خود ماه رمضان کارى است.(13)
امام قدس سره، وقتى در نجف بودند، در ماه رمضان هر روز ده جزء قرآن مى‏خواندند؛ یعنى هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم مى‏کردند. بعضیها خوشحال بودند که در این ماه دو دوره قرآن را خوانده‏اند، ولى بعد متوجه شدند که امام ده - یازده دور قرآن را در طول این ماه شریف خوانده‏اند.(14)

همدردى با فقرا

صدقه و انفاق، در ماه مبارک رمضان، از جایگاه خاصى در سیره معصومین علیهم السلام برخوردار است. ابن عباس مى‏گوید:
بخشنده‏ترین افراد رسول اکرم صلى الله علیه وآله وسلم بود و آن حضرت بیشترین جود و کرم را در ماه رمضان داشتند.(15)
در مورد امام سجاد علیه السلام گفته‏اند: هرگاه ماه رمضان مى‏رسید، آن حضرت هر روز درهمى صدقه مى‏داد و مى‏فرمود:
امیدوارم که شب قدر را دریابم و از آن بهره گیرم.(16)
عبداللَّه بن مسعود روایت مى‏کند:
شبى رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم از نماز عشاء فارغ شد. مردى از میان صفوف برخاست و گفت: اى مهاجران و انصار، مردى غریبم و قدرت هیچ کارى را ندارم. به من غذایى بدهید! رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم گفت: اى فقیر، ذکر غریب مکن که دلم را اندوهگین ساختى. بعد از آن فرمود: غریبان چهار قسم‏اند: مسجدى که به آن نروند و در آن نماز نخوانند؛ قرآنى که آن را تلاوت نکنند؛ عالمى که در میان جماعتى باشد و از او مسایل دینى سؤال ننمایند؛ اسیران مسلمانى که در میان کفار باشند. سپس فرمود: چه کسى غذاى این مرد را تأمین مى‏کند تا خدا او را در فردوس اعلى جا دهد؟ على علیه السلام برخاست و دست سائل را گرفت و به حجره فاطمه زهرا علیها السلام برد و گفت: اى دختر رسول خدا، در کار این میهمان نظرى کن. زهرا علیها السلام فرمود: در خانه طعام اندکى موجود است. حسن و حسین گرسنه‏اند و شما روزه دارید و آن طعام هم تنها براى یک نفر کفایت مى‏کند. فرمود: آن را حاضر کن. فاطمه علیها السلام طعام را آورد. امام على علیه السلام آن را نزد میهمان نهاد و با خود گفت: اگر از طعام بخورم، براى میهمان کافى نیست و اگر نخورم، سبب خجالتش مى‏شود! پس به سوى چراغ رفت و وانمود کرد که آن را درست مى‏کند، اما چراغ را خاموش کرد. وقتى آن مرد غذا مى‏خورد، حضرت هم دهانش را مى‏جنباند تا او تصور کند که غذا مى‏خورد تا آنکه از غذا خوردن فارغ شد. آن گاه فاطمه علیها السلام چراغ آورد، اما طعام همچنان باقى بود! على علیه السلام فرمود: اى مرد، چرا طعام خود را نخوردى؟ گفت: سیر شدم! پس از آن، على علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام، فضه و حتى همسایگان هم از آن طعام خوردند، اما تمام نشد.(17)
هر چند در این روایت از ماه رمضان سخنى به میان نیامده است، اما مى‏تواند توجه امام را به فقرا، در حالت روزه، بازگو نماید.
ابن عباس مى‏گوید:
ماه رمضان که فرا مى‏رسید، رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم هر اسیرى را آزاد مى‏کرد و به هر فقیر و نیازمندى کمک مى‏نمود.(18)
باید بدانیم که هر چه احساس همدردى با فقرا و نیازمندان در ما تقویت گردد، در حقیقت به فلسفه روزه نزدیک‏تر شده‏ایم. امام رضا علیه السلام فرموده‏اند:
«علة الصوم لعرفان مس الجوع و العطش»(19)
علت روزه گرفتن آن است که گرسنگى و تشنگى شناخته شود و احساس گردد.

نیایش و تضرع‏

یکى از آداب مهم ماه مبارک رمضان دعا و نیایش و تضرع به ساحت قدس الهى است، تا جایى که براى هر شب و روز این ماه دعاهایى وارد شده است که مهم‏ترین آنها دعاى ابوحمزه ثمالى است.
اهمیت این موضوع، از ورود دعاهاى مختلف در شرایط و حالات و زمان‏هاى مختلف نیز فهمیده مى‏شود؛ مانند دعاى رؤیت هلال، دعاى پس از نمازهاى واجب و مستحب، دعاى افطار، دعاى سحر، دعاى وداع و غیره.
سیره معصومین علیهم السلام این بود که با دعا به استقبال ماه مبارک مى‏رفتند و با دعا آن را وداع مى‏گفتند. رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرماید:
«رمضان شهر اللَّه تبارک و تعالى استکثروا فیه من التهلیل و التکبیر و التحمید و التمجید و التسبیح و هو ربیع الفقراء».(20)
ماه رمضان، ماه خداوند تبارک و تعالى است. در این ماه، تکبیر و ثنا و ستایش و تسبیح بسیار بگویید که این ماه، بهار فقرا است.
امام على علیه السلام مى‏فرماید:
«علیکم فى شهر رمضان بکثرة الاستغفار و الدعاء. فأما الدعاء فیدفع عنکم به البلاء و أما الاستغفار فتمحى به ذنوبکم»(21)
در ماه رمضان بسیار استغفار کنید و فراوان دعا کنید، زیرا دعا بلا را از شما دفع مى‏کند و استغفار گناهانتان را محو مى‏سازد.

شب زنده‏دارى‏

بهترین فرصت براى دعا و نیایش وقت ملکوتى سحر است. امامان معصوم علیهم السلام و بزرگان در سحرهاى ماه مبارک رمضان به راز و نیاز با بى‏نیاز هستى مى‏پرداختند که در این باره مى‏توان به دعاى پر رمز و راز سَحَر از امام باقر علیه السلام و دعاى عارفانه ابوحمزه ثمالى از امام سجاد علیه السلام اشاره کرد.
امام باقر علیه السلام در مورد اهمیت دعاى سحر مى‏فرماید:
اگر مردم عظمت این دعا را در نزد خدا بدانند و از اجابت سریع آن آگاه باشند، خود را براى آن به کشتن مى‏دهند، گرچه با شمشیر باشد.
آن حضرت اسم اعظم خدا را در متن این دعا مى‏داند و از آن به عنوان «رمز بزرگ» یاد مى‏نماید و خواستار کتمانش از نامحرمانى چون منافقان، دروغگویان و منکران مى‏گردد.(22)
علماى ربانى نیز، به پیروى از معصومین علیهم السلام، سحرهاى ماه رمضان را غنیمت شمرده و آن را با دعا و نماز و یاد خدا سپرى مى‏کردند. مى‏گویند که مرحوم آیت‏اللَّه سیدمحمدباقر درچه‏اى - استاد آیت‏اللَّه بروجردى - در قنوت نماز شب خود دعاى ابوحمزه ثمالى را ایستاده مى‏خواند.(23) فرزند امام خمینى قدس سره مى‏گوید:
شبى در ماه رمضان، در پشت بام خوابیده بودم. خانه ایشان یک خانه کوچک 45 مترى در همسایگى ما بود. دیدم صدایى مى‏آید. بلند شدم و متوجه شدم که آقاست که در تاریکى نماز مى‏خواند. دستهایش را به آسمان دراز کرده و گریه مى‏کند. برنامه عبادى ایشان در ماه رمضان این بود که شب تا صبح نماز و دعا مى‏خواندند و بعد از نماز صبح و مقدارى استراحت، صبح زود براى کارهایشان آماده بودند.(24)
علامه طباطبایى قدس سره نیز شبهاى ماه رمضان را تا صبح بیدار بود. مقدارى مطالعه مى‏کرد و بقیه را به دعا و قرائت قرآن و نماز و اذکار مشغول بود.(25)
دلا بسوز که سوز تو کارها بکند
نماز نیمه شبى دفع صد بلا بکند
عتاب یار پرى چهره عاشقانه بکش‏
که یک کرشمه تلافى صد جفا بکند
زملک تا ملکوتش حجاب بردارند
هر آن که خدمت جام جهان نما بکند
حافظ
مرحوم شیخ عباس قمى قدس سره در شرح حال آقا سید صدرالدین عاملى اصفهانى مى‏نویسد:
نقل شده است که شبى از شب‏هاى ماه رمضان، ایشان به حرم امیرالمؤمنین علیه السلام رفت و بعد از زیارت، پشت سر مقدس نشست و شروع کرد به خواندن دعاى ابوحمزه. وقتى به جمله «الهى لا تؤدبنى بعقوبتک»(26) رسید، گریه امانش را برید و پیوسته این جمله را تکرار مى‏کرد و گریه مى‏کرد تا غش کرد و او را از حرم مطهر بیرون آوردند.

خداحافظى با ماه خدا

هر چه به آخر ماه مبارک رمضان نزدیک‏تر مى‏شویم، آتش شور و عشق اولیاى الهى نسبت به این دریاى معنویت، شعله‏ورتر مى‏گردد.
از روایات معصومین علیهم السلام استفاده مى‏شود که شب آخر ماه از ویژگى‏هاى خاصى برخوردار است. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
شب آخر ماه رمضان که فرا مى‏رسد، فرشتگان ندا مى‏دهند: مژده باد بر شما بندگان خدا! به راستى که خداوند گناهان شما را آمرزیده و توبه شما را پذیرفت. پس ببینید که از این به بعد چگونه خواهید بود؟
محمد بن عجلان مى‏گوید:
از امام صادق علیه السلام شنیدم که مى‏فرمود: وقتى ماه رمضان مى‏شد، على بن الحسین علیه السلام هیچ غلام و کنیزى را مؤاخذه نمى‏کرد، و اگر عمل خلافى انجام مى‏دادند آن را مى‏نوشت. وقتى شب آخر ماه رمضان مى‏رسید، همه را فرا مى‏خواند و جایى جمع مى‏فرمود. آن گاه نوشته را بیرون مى‏آورد و خلافکاریهاى آنها را متذکر مى‏شد و از همه اقرار مى‏گرفت. سپس بر مى‏خاست و مى‏فرمود که همه بلند بگویند: اى على بن الحسین، همان طور که تو اعمال ما را بر شمردى، پروردگارت نیز آنچه را تو انجام داده‏اى به حساب آورده و نوشته‏اى دارد که به حق علیه تو سخن مى‏گوید. هیچ عمل کوچک و بزرگى را از آنچه به جا آورده‏اى فروگذار نکرده و به حساب مى‏آورد. تو آنچه را که در نزد اوست، خواهى یافت، همان طور که ما اعمال خود را در نزد تو یافته‏ایم. پس، از ما بگذر و عفو نما. چنانکه دوست‏دارى او از تو درگذرد، تو هم از ما درگذر که او را بخشنده و مهربان و آمرزنده خواهى یافت. اى على بن الحسین، ذلت خود را در برابر پروردگار حاکم عادل به یادآور که به اندازه خردلى ظلم نخواهد کرد و هر عملى را به جا خواهد آورد. از ما درگذر و عفو نما تا خداوند هم از تو بگذرد!
در این هنگام، گریه‏ها شروع مى‏شد و مناجات با خدا به میان مى‏آمد، تا آنکه حضرت آنها را مى‏بوسید و مى‏فرمود: از شما درگذشتم. آیا شما هم از من درگذشتید؟ آیا از من راضى شدید؟ همه مى‏گفتند: اى آقاى ما، ما از تو درگذشتیم! تو به ما بدى نکردى! آن گاه حضرت مى‏فرمود که همه بگویند: «اللهم اعف عن على بن الحسین کما عفى عنا فاعتقه من النار کما اعتق رقابنا من الرق» خدایا على بن الحسین را عفو نما، همان طور که او ما را عفو کرد. او را از آتش آزاد کن، چنانکه او ما را از بردگى آزاد کرد. و خود حضرت فرمود: «اللهم آمین رب العالمین»(27) و همه را آزاد مى‏نمود.

پىنوشت ها:

1) احزاب، 21.

























2) علامه طباطبایى، سنن النبى، ص 15. 3) سیدبن طاووس، الاقبال، ص 20. 4) صحیفه سجادیه، دعاى 45. 5) همان. 6) وسائل الشیعه، ج 7، ص 218. 7) جوادى آملى، اسرار عبادات، ص 306. 8) بحارالانوار، ج 93، ص 378. 9) همان، ص 357. 10) بحاالانوار، ج 95، ص 5. 11) همان، ص 6. 12) بحارالانوار، ج 89، ص 231. 13) پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 286. 14) برداشتهایى از سیره امام خمینى قدس سره، ص 8. 15) صحیح بخارى، ج 2، ص 672. 16) بحارالانوار، ج 95، ص 82. 17) منهج‏الصادقین. 18) ثواب‏الاعمال، ص 96. 19) وسائل‏الشیعه، ج 7، ص 3. 20) بحارالانوار، ج 93، ص 381. 21) همان، ص 379. 23) رضا مختارى، سیماى فرزانگان، ص 228. 24) سیماى فرزانگان، ص 159. 25) همان، ص 163. 26) سیماى فرزانگان، ص 170. 27) بحارالانوار، ج 95، ص 186. 22) بحارالانوار، ج 95، ص 94.

صادق گلزاده‏

فضائل شهر اللَّه‏

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«لَوْ عَلمْتُمْ مَا لَکُمْ فِى رَمَضانَ لَزِدْتُمِ للَّه شُکْراً»(1)
رسولخدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: اگر مى‏دانستید ماه رمضان چه فوائدى براى شما دارد هر چه بیشتر به شکر خداوند مى‏پرداختید.

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«رَمَضانُ شَهْرُ اللَّه وَ هُوَ رَبیعُ الْفُقَراءِ»(2)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: رمضان ماه خدا و بهار فقراء است.

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«أَوّلُ شَهْرِ رَمْضانَ رَحْمةٌ وَ وَسَطُهُ مَغْفِرَةٌ وَ آخِرُهُ عِتْقٌ مِنَ النَّارِ»(3)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: اول رمضان رحمت و وسط و میانش مغفرت و پایانش آزادى از آتش جهنم است.

قال الباقر - علیه‏السلام - :
«شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرُ اللَّهِ وَ الصَّائِمُونَ فِیهِ أضْیافُ اللَّهِ وَ أَهْلُ کِرامَتِهِ»(4)
امام باقر - علیه‏السلام - فرمود: ماه رمضان ماه خدا و روزه‏داران مهمانان الهى و مورد تکریم بارى تعالى هستند.

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«إذا جَاء رَمَضانَ فُتِحَتْ أبْوابُ الجَنَّةِ وَ غُلِّقَتْ أبْوابُ النَّارِ»(5)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: با حلول ماه رمضان درهاى بهشت باز و درهاى جهنم بسته مى‏شوند.

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«مَنْ لَمْ یُغْفَرْ فِى شَهْرِ رَمَضانَ فَفِى أَىِّ شَهْرٍ یُغْفَرُ لَه»(6)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: اگر کسى در ماه رمضان آمرزیده نشود پس در چه ماهى آمرزیده خواهد شد؟!

رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود :
«اِنَّ الْجَنَّةَ لَتُنْجَدُ وَ تُزَیَّنُ مِنَ الْحَوْلِ اِلى‏ الْحَوْلِ، لِدُخُولِ شَهْر رَمَضانَ»(7)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: بهشت در طول سال فقط براى حلول ماه رمضان آذین‏بندى مى‏شود.

قال الباقر - علیه‏السلام - :
«لِکُلِ شَى‏ءٍ رَبیعٌ وَ رَبیعُ الْقُرانِ شَهْرُ رَمَضانَ»(8)
امام باقر - علیه‏السلام - فرمود: براى هر چیز بهارى است و بهار قرآن ماه رمضان مى‏باشد.

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرٌ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکُمْ صِیامَهُ فَمَن صَامَه إِیماناً وَ احْتِسابَاً خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوم وَ لَدَتْهُ أمُّه»(9)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: ماه رمضان ماه وجوب روزه است و کسى که با ایمان و اخلاص به وظائف روزه‏دارى عمل کند از گناهانش همانند روز ولادت - که هیچ گناهى بر او نیست - پاک خواهد شد.

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«شَهْرُ رَمَضانَ یُکَفِّرُ مَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِلَى‏ شَهْرِ رَمَضانَ الْمُقبلْ»(10)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: ماه رمضان زمینه آمرزش گناهان ما بین خود و رمضان آینده را فراهم مى‏کند.

قال على - علیه‏السلام - :
«شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرُ اللَّهِ وَ شَعْبانُ شَهْرُ رَسُولِ اللَّهِ وَ رَجَبُ شَهْرى‏»(11)
على - علیه‏السلام - فرمود: ماه رمضان ماه خدا و ماه شعبان ماه رسولخدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - و رجب ماه من است.

قال رسول اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - :
«لَوْ یَعْلَمُ الْعَبْدُ ما فى رَمَضانَ، لَوَدَّ اَنْ یَکُونَ رَمَضانُ سنةً»(12)
رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: اگر بنده ویژگى‏ها و امتیازات ماه رمضان را مى‏دانست دوست مى‏داشت رمضان یک سال باشد.

رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود :
«اِنَّ أبْوابَ السَّماءِ تُفْتَحُ فى اَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ لا تُغْلَقُ اِلى آخَرِ لَیْلَةٍ مِنْهُ.(13)
رسول‏خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - فرمود: درهاى آسمان در اولین شب رمضان باز و این درهاى رحمت تا شب آخر رمضان بسته نخواهد شد.

برکات و فوائد روزه

آیات بسیارى در قرآن، بر لزوم روزه و فوائد آن نازل گردیده، چنانکه روایات فراوانى در خصوص آن از خاندان عصمت و طهارت - علیهم افضل صلوات المصلین -، وارد شده که از بررسى همه آنها، ارزش و اهمیت روزه و فوائد و لزوم آن استفاده مى‏شود - و اگر فائده‏اى برآن مترتب نبود جز فرمانبردارى از مولاى حقیقى، و خداى بزرگ، براى ما کفایت مى‏نمود:


«استعینوا بالصّبر و الصّلوة»(14)
با صبر (روزه) و نماز از خدا کمک بگیرید.

«الصَّومُ یُسَوِّدُ وُجْهَهُ»(15)
روزه شیطان را رسوا مى‏کند.

«وَ لِکُلِّ شَىْ‏ءٍ زَکوةٌ، وَ زَکوةُ الْأَبْدانِ الصِّیامُ»(16)
براى هر چیزى زکاتى است و زکات بدن‏ها روزه‏دارى است.

«ما مِنْ صائِمٍ یَحْضُرُ قَوْماً یَطْعَمُونَ اِلاَّ سَبَّحَتْ اَعْضاؤُهُ، وَ کانَتْ صَلاةُ الْمَلائکَةِ عَلَیْهِ، وَکانَتْ صَلاتُهُمْ لَهُ اسْتِغْفاراً»(17)
روزه‏دارى نیست که نزد گروهى حاضر شود که مشغول صرف غذا هستند مگر اینکه اعضاى او تسبیح مى‏کنند و ملائکه بر او درود مى‏فرستند و درود ملائکه بر او استغفار براى او است.

«الصَّائِمُ فى عِبادَةِ اللَّهِ، وَ إِنْ کانَ نائِماً عَلى‏ فِراشِهِ، مالَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً»(18)
روزه‏دار در عبادت خداست - گر چه خواب باشد، - تا زمانى که غیبت مسلمانى را نکند.

«اَخْبرَنى جِبْرَئیلُ عَنْ رَبّى اَنَّهُ قالَ: ما اَمَرْتُ اَحَداً مِنْ مَلائِکَتى اَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِاَحدٍ مِنْ خَلْقى اِلاَّ اسْتَجَبْتُ لَهُمْ فیه»(20)
جبرئیل مرا از پروردگارم خبر داد: من احدى از فرشتگانم را فرمان ندادم که براى فردى از مخلوقم طلب آمرزش کنند، مگر آنکه آن را اجابت خواهم کرد.

«قالَ اَبُوعَبْدِاللَّهِ الصَّادِقُ - علیه‏السلام - مَنْ صامَ یَوْماً فِى الْحَرِّ، فَاَصابَ ظَمَأً وَ کَّلَ اللَّهُ بِهِ اَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ، وَ یُبَشِّرُونَهُ، حتّى‏ اِذا اَفْطَرَ، قالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ما اَطْیَبَ ریحَکَ، یا مَلائِکَتى اِشْهَدُوا اَنّى قَدْ غَفَرْتُ لَهُ»
امام صادق - علیه‏السلام - فرمود: کسى که در روز گرمى روزه‏دار باشد، و تشنه شود خداوند هزار فرشته را مأمور مى‏نماید خود را به صورت او بمالند و تا هنگام افطار به او بشارت دهند: خداوند فرموده است چقدر بوى تو خوش است. اى ملائکه من! شاهد باشید که من او را آمرزیدم.(21)

«انفاسکم فیه تسبیح»
نفس‏هاى شما در ماه مبارک رمضان به منزله تسبیح الهى است.

«دعائکم فیه مستجاب»
دعاهاى شما در ماه مبارک رمضان مستجاب است.

«فى خَبَرِ اَبى ذَرٍّ اَنَّهُ سَئَلَ النَّبِىُّ - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - مَا الصَّوْمُ؟ قالَ: فَرْضٌ مَجْزِىٌّ وَ عِنْدَ اللَّهِ اَضْعافٌ کَثیرَةٌ»(22)
در روایت ابوذر آمده است که از رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - سئوال شد: روزه چیست؟ فرمود: واجبى است پاداش داده شده، و در نزد خداست چندین برابر.

«عَلَیْکَ بِالصَّوْمِ، فَاِنَّهُ زَکاةُ الْبَدَنِ، وَ جُنَّةٌ لِاَهْلِهِ»(23)
بر تو باد به روزه؛ که آن (روزه) زکات بدن و سپرى براى اهل آن (روزه‏داران) است.

«کُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ هُوَ لَهُ غَیْرُ الصِّیامِ، هُوَلى، وَ اَنَا اُجْزى‏ بِهِ»(24)
هر عمل فرزند آدم، براى اوست جز روزه که آن براى من است و من پاداش آن هستم (یا آنکه من پاداش آن را خواهم داد).

«إِنَّ لِلْجَنَّةِ باباً یُدْعَى الرَّیَّانُ لا یَدْخُلُ مِنْهُ اِلاَّ الصَّائِمُون»(25)
براى بهشت درى است که به ریّان خوانده مى‏شود که جز روزه‏داران از آن داخل نمى‏شوند.

«وَ لَخَلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ، اَطْیَبُ عِنْدَاللَّهِ عَزَّ وَ جَلِّ مِنْ ریحِ الْمِسْکِ، وَالصَّائِمُ یَفْرَحُ بِفَرْحَتَیْن: حینَ یَفْطُرُ فَیَطْعَمُ وَ یَشْرَبُ، وَ حینَ یَلْقانى فَاُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ»(26)
بوى دهان روزه‏دار از بوى مشک نزد خداوند خوش‏تر است و شخص روزه‏دار دو شادمانى دارد: یکى در وقت افطار که غذا خورده و آب مى‏آشامد و دوم در وقتى که به ملاقات من آمده و من او را به بهشت وارد مى‏کنم.


«قالَ الصَّادِقُ - علیه‏السلام - : اَفْضَلُ الْجِهادِ الصَّوْمُ فِى الْحَرِّ»(28)

«بُنِىَ الْاِسْلامُ عَلى‏ خَمْسِ دَعائِمَ: عَلَى الصَّلوةِ وَ الزَّکوة وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ وِلایَةِ اَمیرِالْمُؤْمِنینَ، وَاْلائِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ صَلواتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ»(29)

«ثَلاثَةٌ مِنْ رَوْحِ اللَّه: التَّهَجُّدُ مِنْ اللَّیْلِ بِالصَّلاةِ، وَلِقاءُ الْاِخْوانِ، وَ الصَّوْمُ»(30)

«الصَّوْمُ فِى الشِّتاءِ الْغَنیمَةُ الْبارِدَةُ»(31)

«یا اُسامَةُ عَلَیْکَ بِالصَّوْمِ، فِاَنَّهُ قُرْبَةً اِلىَ اللَّهِ»(32)

«وَ الصِّیامُ فِى الْهَواجِرِ»(33)
و روزه گرفتن در شدت گرما.

«ما مِنْ مُؤْمِنٍ یَصُومُ شَهْرَ رَمَضانَ اِحْتِساباً اِلاَّ اَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَ خِصالٍ: اَوَّلُها یَذُوبُ الْحَرامُ مِنْ جَسَدِهِ، وَ الثَّانِیَةُ یَقْرُبُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ الثَّالِثَةُ یَکُونُ قَدْ کَفَرَ خَطیئَةَ اَبیهِ آدَمَ، وَ الرَّابِعَةُ یُهَوِّنُ اللَّهُ عَلَیْهِ سَکَراتِ الْمَوْتِ وَ الْخامِسَةُ اَمانٌ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ یَوْمَ الْقِیمَةِ، وَ السَادِسَةُ یُعْطیهِ اللَّهُ بَراءَةً مِنَ النَّارِ، وَ السَّابِعَةُ یُطْعِمُهُ اللَّهُ مِنْ طَیِّباتِ الْجَنَّة»(34)
حرام از بدنش آب خواهد شد، کفاره اشتباه پدرش آدم خواهد بود، به حرمت خدا نزدیک مى‏شود، سکرات مرگ بر او آسان مى‏گردد. امان از گرسنگى و تشنگى قیامت خواهد بود، به او ورقه برائت از آتش داده خواهد شد، و او را از پاکیزه‏هاى بهشت اطعام دهند.

«یا جابِرُ هذا شَهْرُ رَمَضانَ مَنْ صامُ نَهارَهُ وَقامَ وِرْداً مِنْ لَیْلِهِ، وَ عَفَّ بَطْنَهُ وَفَرْجَهُ، وَکَفَّ لِسانَهُ، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَخُرُوجِهِ مِنَ الشَّهْرِ فَقالَ جابِرُ: یا رَسُولَ اللَّه! ما اَحْسَنُ هذَا الْحَدیثُ! فَقالَ رَسُولُ اللَّه - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - : یا جابِرُ و ما اَشَدُّ هذِهِ الشُرُوُط»!(35)
اى جابر! این ماه رمضان است، کسى که روزش را روزه بگیرد و شب را به عبادت بسر برد و شکم و عورت خود را از حرام نگهدارى کند و زبانش را حفظ نماید، از گناهانش بیرون مى‏رود همان‏گونه که از ماه رمضان خارج مى‏شود [و به ماه شوال وارد مى‏شود].
جابر گفت: چه سخن زیبایى است! حضرت فرمود: اى جابر! چه شروط سختى!

«دعیتم فیه الى ضیافة اللَّه...»
در ماه رمضان به میهمانى خدا دعوت شده‏اید.

«عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ قالَ: کَتَبْتُ اِلى‏ اَبى مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِىِّ - علیه‏السلام - لِمَ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الصِّیامَ؟ فَوَرَدَ فِى الْجَوابِ: لِیَجِدُ الْغَنِىُّ مَسَّ الْجُوعِ فَیَمُنَّ عَلَى الْفَقیر»(36)

لِعرْفانِ مَسِّ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ، لِیَکُونَ الْعَبْدُ ذَلیلاً، مُسْتَکیناً، مَأْجُوراً مُحْتَسِباً صابِراً، فَیَکُونَ ذلِکَ دَلیلاً عَلى‏ شَدائِدَ اْلاخِرَةِ، مَعَ ما فیهِ مِنَ اْلاِنْکِسارِ لَهُ عَنِ الشَّهَواتِ واعِظاً لَهُ فِى الْعاجِلِ دَلیلاً عَلَى اْلأجِلِ ...».(37) 1. روزه تقاى و خویشتن‏دارى مى‏آورد که بزرگترین سجیه و بالاترین خُلق در انسان است و باید گفت: صفتى است که در هر که پیدا شود، انسان کامل و محبوب خدا خواهد گردید، و آثارى که بر تقوا بار مى‏شود، در نتیجه عائد روزه‏دار مى‏گردد. این معنى از آیه مبارکه 183 سوره بقره استفاده مى‏شود. 2. یار و مددکار آدمى است همان گونه که در آیه شریفه آمده است: 3. صورت شیطان را سیاه مى‏کند آن طور که در روایت شریف رسیده است: 4. چنانکه از امام صادق - علیه‏السلام - نقل شده که: پیغمبر اکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - براى اصحاب خود بیان فرمود. بدن را پاک خواهد کرد، و به آن رشد و نمو خواهد داد: 5. فرشتگان بر او درود فرستند و درود آنان استغفار است، چنانکه از رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - روایت شده‏است. 6. چنانکه از رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - نقل شده است: 7. فرشتگان او را دعا کنند، چنانکه از آن حضرت روایت شده، «إِنَّ اللَّهَ وَ کَّلَ مَلائِکَةً بِالدُّعاءِ لِلصَّائِمینَ»(19) و در روایت دیگرى از آنحضرت نقل شده: 8. فرشتگان، خود را بصورت او مى‏مالند و به او مژده مى‏دهند. 9. نفس روزه‏دار تسبیح است: 10. دعاى روزه‏دار مستجاب خواهد شد: 11. پاداش عمل او چندین برابر داده خواهد شد، چنانکه از پیامبر اکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - این گونه روایت شده است: 12. سپر از عذاب و آتش و از خطرات دیگر است، چنانکه حضرت على - علیه‏السلام - در وقت وفاتش، به فرزند گرامى‏اش سفارش فرمود: 13. پاداش آن با خود پروردگار است، چنانکه از پیامبراکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - نقل شده که: خداى تبارک و تعالى فرمود: 14. یکى از درهاى بهشت، مخصوص روزه‏داران است، چنانکه از پیامبراکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - نقل شده که: 15. دو شادمانى براى روزه‏دار است همان‏طور که در روایت آمده است: 16. موجب صحت بدن است چنانکه از پیامبر اکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - روایت شده‏است. «صُومُوا تَصِحُّوا»(27) و از نظر اطباء هم ثابت گردیده: روزه در سلامتى بدن، اثر بخصوصى دارد، و نود درصد امراض را از این راه معالجه مى‏نمایند. 17. روزه گرفتن در فصل گرما، بالاترین جهاد است. 18. زیر بنا و اساس اسلام است، چنانکه از امام صادق - علیه‏السلام - روایت شده: اسلام بر پنج پایه و ستون نهاده شده: بر نماز و زکات و روزه و حج و ولایت امیرالمؤمنین و ائمه از فرزندان او - علیهم‏السلام - 19. رحمت خدا و توفیق و فرج اوست که بسبب آن، حیات انسانى حاصل گردد، چنانکه از امام صادق - علیه‏السلام - روایت شده: سه چیز از روح اللَّه است: بیدارى شب به نماز، ملاقات برادران، و روزه. 20. روزه در زمستان، غنیمتى لذت‏بخش و بى‏رنج و زحمت است، چنانکه از پیامبر اکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - روایت شده‏است. 21. وسیله قرب به خداست، چنانکه در وصیت رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - به اسامة بن زید دیده مى‏شود. 22. یکى از هفت چیزى است که از سوابق ایمان است، چنانکه از حضرت على - علیه‏السلام - روایت شده: هفت چیز از اولیات ایمان است (یعنى نخست به آنها سفارش شده) به آنها چنگ بزنید ... تا آنجا که مى‏گوید: 23 تا 29. چنانکه از روایت معاویة بن عمار استفاده مى‏شود: پیامبراکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - در پاسخ به سؤالات یهودى، پاداش روزه‏دار ماه رمضان را چنین بیان فرمود: 30. در صورتى که شرائط را مراعات کند و روزه خواص را بگیرد، از گناهان بیرون آید مثل روزى که از مادر متولد گشته است، چنانکه از پیامبر اکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - نقل شده است: 31. روزه‏دار مهمان خدا است : 32. عواطف انسانى را تهییج مى‏کند؛ مالدار را بیدار کرده؛ غنى و ثروتمند بیاد فقیر و درمانده مى‏افتد و گرسنگى و زحمت و رنج و محرومیت او را در زندگى لمس مى‏نماید، پس بر فقیر محبت کرده و به او رسیدگى مى‏نماید و این مطلب در روایت امام حسن عسکرى - علیه‏السلام - در بیان فلسفه روزه آمده است: 33. آدمى بیاد قیامت مى‏افتد و لذا در خطبه رسول خدا - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - سفارش مى‏فرماید که: از گرسنگى و تشنگى خود گرسنگى و تشنگى روز قیامت را بیاد آورید که چنین عملى در پاکى، ایمان و تقواى روزه‏دار بسیار مؤثّر است و اگر کسى قیامت را در حقیقت پیش چشمش مجسم سازد، انسان شایسته‏اى خواهد گردید و از امام رضا - علیه‏السلام - از فلسفه روزه سئوال شد و آن حضرت فرمود:

درجات و مراحل روزه‏

محققین علم اخلاق روزه را به سه مرتبه درجه بندى کرده‏اند:

1- روزه عموم‏

روزه عموم عبارت است از حفظ شکم و شهوت از خوردن و آشامیدن و بهره‏گیرى از غریزه جنسى و رعایت آداب ظاهرى یعنى رعایت همان مسائلى که در توضیح‏المسائل‏ها بیان شده است.
پیامبر اکرم - صلى‏اللَّه علیه و آله و سلم - مى‏فرماید:
«اِنَّ اَیْسَرَ مَاافْتَرَضَ اللَّه عَلى‏ الصَّائِمِ فى صِیامِهِ تَرْکُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ»(38)
به راستى آسان‏ترین چیزى که بر روزه‏دار واجب شده است این‏که از خوردنى‏ها و آشامیدنى‏ها اجتناب کند.

2- روزه خصوص و خواص‏

روزه خصوص و خواص عبارت است از حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان و افطار آن به انجام گناه است.
حضرت صادق - علیه‏السلام - فرمودند:
«اِذا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ وَ فَرْجُکَ وَ لِسانُکَ وَ تَغُضُّ بَصَرَکَ عَمَّا لا یَحِلُّ النَّظَرَ اِلَیْهِ، وَالسَّمْعَ عَمَّا لا یَحِلُّ اسْتِماعُهُ اِلَیْهِ وَاللِّسانَ مِنَ‏الْکِذْبِ وَالْفُحْشِ»(39)
هرگاه روزه گرفتى پس باید گوش، چشم، فرج و زبانت روزه باشند و نگاهت را از چیزهایى که نگاه به آن‏ها جایز نیست حفظ کنى و گوشت را از آنچه شنیدنش جایز نیست، محافظت نمایى و زبانت را از دروغ و فحش حفظ کنى.

3- روزه خاص الخاص (خصوص الخصوص و یا خواص الخواص)

و آن روزه قلب از هموم دنیویّه و افکار پست و نگهدارى او از ماسوى اللَّه است و افطار آن به توجه به غیر خداوند؛ یعنى توجه به دنیا و متاع آن مگر دنیایى که مقدمه دین باشد که این‏گونه دنیا زاد و توشه آخرت است. البته این‏گونه روزه مخصوص به انبیا و صدیقین و مقرّبین است.
حضرت على - علیه‏السلام - مى‏فرماید:
«صَوْمُ الْقَلْبِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ اللِّسانِ وَ صَوْمُ اللِّسانِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ الْبَطْنِ»(40)
روزه دل با ارزش‏تر از روزه زبان (اعضاء و جوارح است و روزه زبان (اعضاء و جوارح) برتر از روزه شکم است.
البته هر سه قسم روزه، اسقاط تکلیف خواهد نمود، اما روزه‏اى که روزه‏دار از آن سود مى‏برد، و بوسیله آن بدرجاتى مى‏رسد، و خداوند بزرگ، پاداش آن خواهد گردید و امکان دارد در همین دنیا پرده حجاب از روى چشم او برداشته شود و عالمى را ببیند که چشمى، آن را ندیده و گوشى، آن را نشنیده و به دل احدى، خطور نکرده، قسم سوم است.

1) شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ص 12.






































2) همان، ص 5. 3) الجامع الصغیر، ج 1، ص 432، ح 2815 . 4) فضائل الاشهر الثلاثة، ص 123. 5) صحیح مسلم، ج 2، ص 758، ح 1. 6) شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ص 12 . 7) شیخ عباس قمى، سفینة البحار، ج 2، ص 67 . 8) شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 7، ص 218 . 9) شیخ طوسى، التهذیب، ج 4، ص‏152، ح 421؛ مسند أبى یعلى، ج 1، ص 395، ح 860 . 10) الجامع الصغیر، ج 2، ص 80، ح 4904. 11) همان‏ص 366 . 12) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 93، ص 344 . 13) همان . 14) سوره بقره، آیه 45 . 15) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 246 . 16) همان . 17) همان، ص 247 . 18) همان . 19) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 253. 20) همان . 21) همان. 22) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 248 . 23) همان، ص 248 و 367. 24) همان، ص 248. 25) همان، ص 252 . 26) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 250 . 27) همان، ص 255. 28) همان، ص 256 . 29) همان، ص 257. 30) همان . 31) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 257. 32) همان، ص 258. 33) همان. 34) شیخ حرّ عاملى، وسائل‏الشیعه، ج 7، ص 172؛ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 369. 35) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 371. 36) همان، ص 369. 37) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 96، ص 375. 38) شیخ حرّ عاملى، وسائل‏الشیعه، ج‏1، ص 118. 39) محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج‏96، ص 295. 40) آمدى، غررالحکم و دررالکلم، حدیث 3363.

مصطفى ابراهیمى مازندرانى
------------------------------------
پى نوشت :
1ـ آل عمران, 178.
2ـ متن خطبه مقام معظم رهبرى در نماز جمعه تهران در تاریخ 77/10/18 بیستم ماه مبارک رمضان.
3ـ در مقاله اى تحت عنوان ((على (ع) و کارگزاران ناصالح)) به این شخصیت پرداخته شده است.
4ـ اعراف, 33.
5ـ در این گفتار متن عربى عباراتى که معظم له از غیر معصوم نقل کرده اند حذف و به ترجمه اکتفا شده است.
6ـ صحیفه جامعه سجادیه دعاى / 155.
7ـ بحار, ج 93, ص 347.
8ـ بحار, ج 93, ص 346.
9ـ وسایل الشیعه, ج 6, ص 174.
10ـ تهذیب الاحکام, ج 4, ص 152.
11ـ وسایل الشیعه, ج 7, ص 227.
12ـ مستدرک الوسایل, ج 7, ص 429.
13ـ همان, ص 446.
14ـ الاقبال بالاعمال الحسنه (اقبال سید بن طاووس) باب 3 فصل 4.
15ـ لسان العرب, ج 1 و مفردات راغب واژه ((برک)) ومجمع البیان, ج 2, ص 477.
16ـ لسان العرب, ج 1.
17ـ مفردات راغب.
18- لسان العرب, ج 1.
19ـ مفردات راغب.
20ـ آل عمران, 96.
21ـ اسرا, 1.
22ـ دخان, 3.
23ـ مریم, 31.
24ـ صافات, 113.
25ـ ق, 9.
26ـ مومنون, 14.
27ـ حجر, 29.
28ـ بقره, 183.
29ـ واین حقیقیت با مدد و توفیق الهى پس از بیان همه ى ویژگیها و اوصاف ماه مبارک کاملا آشکار خواهد شد.
30ـ کافى ج 2, ص 451.
31ـ وسائل الشیعه, ج 6, ص 176.
32ـ امالى صدوق, ص 249.
33ـ صحیفه جامعه سجادیه, دعا 142 و اقبال سید بن طاووس, باب 34.