محمد سبحانى‏نیا

یکى از روشهاى مهم تربیتى که مورد تأکید اسلام بوده و اکنون مورد توجه روان‏شناسان واقع شده است «روش الگویى» است؛ یعنى الگوپذیرى از بزرگان در شئون مختلف زندگى.
قرآن مجید پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم را بهترین الگو و اسوه معرفى نموده و همگان را به پیروى از آن حضرت فرا خوانده است؛ آنجا که مى‏فرماید:
«لقد کان لکم فى رسول اللَّه اسوة حسنة لمن کان یرجو اللَّه و الیوم الآخر و ذکر اللَّه کثیراً»(1)
در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى براى شما است؛ براى آنها که به [رحمت‏] خدا و روز رستاخیز امید دارند و خدا را بسیار یاد مى‏کنند.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:
من دوست ندارم مسلمانى بمیرد، مگر اینکه تمام آداب و سنن رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم را، ولو یکبار هم شده، انجام داده باشد.(2)
مپندار سعدى که راه صفا
توان رفت جز در پى مصطفى‏
در کنار بررسى احادیث نبوى و فرمایشات معصومین علیهم السلام، لازم است که سیره عملى آن بزرگواران نیز در ماه مبارک رمضان مورد توجه قرار گیرد. در این نوشتار، سعى شده است که به طور اجمال، گوشه هایى از سیره معصومین علیهم السلام در ماه مبارک رمضان، که در کتب روایى و نیز سیره بزرگان آمده است، مطرح گردد. امیدواریم روزه داران سختکوش، بویژه نسل جوان که در پى شناخت الگوها مى‏باشند، در تأسى از سالکان الى اللَّه موفق باشند!

انتظار ضیافت‏

ائمه معصومین علیهم السلام مشتاق فرا رسیدن ماه ضیافت اللَّه بودند. خلف ابن ایوب عامرى مى‏گوید:
هرگاه ماه رمضان فرا مى‏رسید، رنگ پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم تغییر مى‏کرد، بیشتر به نماز مى‏ایستاد و در دعا، ابتهال و تضرع و زارى مى‏نمود.(3)
درجه عشق و علاقه امام سجاد علیه السلام به این ماه پر برکت، از وداع سوزناک آن حضرت روشن مى‏شود. آن حضرت در دعاى وداع، به پیشگاه حضرت حق عرض مى‏کند:
«ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده فنحن مودعوه»
این ماه پس از آنکه تمام شد، از ما مفارقت کرد و ما را تنها گذاشت و ما آن را وداع مى‏کنیم.
اما، وداع آن حضرت یک وداع معمولى و تشریفاتى نیست، بلکه وداع با دوست عزیزى است که جدا شدن از او بسیار سخت و طاقت فرسا است. از این رو، بلافاصله مى‏گوید:
«وداع من عز فراقه علینا».
ما کسى را وداع مى‏کنیم که فراقش بر ما گران و سخت است.
در فرازى دیگر، امام سجاد علیه السلام شدت عشق و علاقه خود را در قالب کلمه حرص، که به معناى میل شدید است، بیان مى‏کنند. این همان حرص معنوى است که اولیاى الهى نسبت به امور اخروى داشته‏اند. از این رو، عرض مى‏کند:
«السلام علیک ما کان أحرصنا بالأمس علیک و اشد شوقنا غدا الیک»
سلام بر تو، اى ماهى که نسبت به آمدن آن حریص بودیم (لحظه شمارى مى‏کردیم) و در آینده، مشتاق آمدن آن هستیم!
اشتیاق آن حضرت به ماه مبارک رمضان به حدى است که خروج از ماه را مصیبت مى‏داند و جبران آن را از خداوند طلب مى‏کند؛ آنجا که عرض مى‏کند:
«اللهم صل على محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا»(4)
خدایا، بر محمد و آلش درود فرست و مصیبت و اندوه ما را در از دست دادن این ماه جبران کن.
امامان معصوم علیهم السلام ماه مبارک را بهترین فرصت مى‏دانستند و نهایت استفاده را از آن مى‏بردند. از این رو، امام سجاد علیه السلام در دعاى خود مى‏گوید:
«و أربحنا أفضل أرباح العالمین»(5)
سودى که در این ماه بردیم، برترین سودهاى جهانیان است.
بر این اساس، حضرات معصومین علیهم السلام پس از حلول ماه رمضان، به کسب آمادگى جسمى و روحى مردم تأکید مى‏ورزیدند. نمونه آن سخن امام رضا علیه السلام، در آخرین جمعه ماه شعبان، به اباصلت است:
اى اباصلت، بیشتر روزهاى ماه شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است. تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزى که به تو سود مى‏رساند روى آور. دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه کن تا ماه خدا به سوى تو رو آورد در حالى که براى خداوند عزوجل خالص شده باشى، و هیچ امانتى بر گردنت نباشد، جز آنکه ادا نموده باشى، و در دلت کینه مؤمنى نباشد، مگر آنکه از دل خارج کرده باشى، و هیچ گناهى نباشد، جز آنکه از دل زدوده باشى. از خدا بترس... و در باقیمانده این ماه، زیاد بگو: خدایا، اگر در آنچه که از ماه شعبان گذشته مرا نیامرزیدى، پس در ما بقى آن بیامرز.(6)
سالکان الى اللَّه ماه مبارک را فرصتى استثنایى مى‏دانستند و آن را آغاز سال خود قرار مى‏دادند. از ابن طاووس نقل شده است که مى‏فرماید:
عده‏اى اول سالشان اول فروردین است. مثل یک نوجوان که تلاش مى‏کند اول فروردین لباس نو در بر کند. درخت‏ها هم اول سالشان فروردین است که لباسهاى نو و تازه در بر مى‏کنند. یک کشاورز اول سالش اول پاییز است که درآمد مزرعه را حساب مى‏کند. تاجرى که کارگاه تولیدى دارد هم اول سالى را براى خود تعیین مى‏کند. اما آنها که اهل سیر و سلوکند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است و حسابها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بعدى بررسى مى‏کنند.(7)

کسب آمادگى‏

براى ورود در هر مهمانى و ضیافتى انجام مقدماتى لازم است که از جمله آنها، نظافت بدن و آرایش ظاهرى است. از آنجا که روزه‏دار در ماه مبارک رمضان به یک ضیافت معنوى دعوت شده است، طبیعى است که مقدماتش نیز باید متناسب با آن باشد. از این رو، در سیره پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم و پیشوایان دین، در موقع رؤیت هلال ماه رمضان دعاهایى دیده مى‏شود. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم هرگاه هلال ماه رمضان را رؤیت مى‏فرمود رو به قبله مى‏ایستاد و مى‏گفت: «اللهم أهله علینا بالأمن و الایمان و السلامة و الاسلام و العافیة المجللة و الرزق الواسع و دفع الأسقام و تلاوة القرآن و العون على الصلاة و الصیام. اللهم سلمنا لشهر رمضان و سلمه لنا و تسلمه منا حتى ینقضى شهر رمضان و قد غفرت لنا»(8) خدایا، این ماه را با امنیت و سلامت و اسلام و عافیت تمام و روزى وسیع و رفع بیمارى‏ها و تلاوت قرآن و توفیق در نماز و روزه بر ما وارد کن. ما را براى ماه رمضان و این ماه را براى ما سالم گردان تا ماه رمضان تمام گردد در حالى که ما را آمرزیده‏اى!
این عمل را نباید کوچک و ناچیز پنداشت و به آسانى از کنار آن گذشت، چون رؤیت هلال و دعاى مذکور، علاوه بر داشتن آثار اعتقادى، مى‏تواند در تلقین و حفظ روحیه و ایجاد انگیزه نقش اساسى داشته باشد.

قرائت قرآن‏

یکى از اعمالى که در ماه مبارک رمضان مورد توجه پیشوایان دین قرار گرفته، قرائت قرآن است. تا جایى که پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم تلاوت یک آیه از قرآن در ماه مبارک را برابر با ختم قرآن در ماه‏هاى دیگر مى‏دانند.(9)
على بن مغیره مى‏گوید:
خدمت حضرت موسى بن جعفر علیه السلام رسیدم و عرضه داشتم: پدرم از جدّت در مورد ختم قرآن در هر شب سؤال نمود. آن حضرت جواب داد: در ماه رمضان، به هر اندازه که مى‏توانى انجام بده. از آن پس، پدرم در ماه رمضان چهل مرتبه ختم قرآن مى‏نمود. من هم بعد از پدرم چنین مى‏کنم، گاهى زیادتر و گاهى کمتر؛ بستگى به کار و حوصله‏ام دارد. وقتى روز [عید ] فطر مى‏شود؛ براى رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم یک ختم، براى فاطمه علیها السلام یک ختم و براى هر کدام از ائمه علیهم السلام یک ختم و براى شما هم یک ختم قرآن مى‏کنم؛ پاداش من چیست؟ حضرت فرمود: پاداش تو این است که در روز قیامت با آنان خواهى بود. گفتم: اللَّه اکبر! آیا چنین خواهد شد؟ سه بار فرمود: بلى.(10)
وهب بن حفص مى‏گوید:
از امام صادق علیه السلام پرسیدم: انسان در چه مدت قرآن را ختم مى‏کند؟ حضرت فرمود: در شش روز و بالاتر. گفتم: در ماه رمضان، در چه مدت قرآن را ختم نماییم؟ حضرت فرمود: در سه روز و بالاتر.(11)
ماه رمضان، بهار قرآن است و قرآن، بهار قلبهاست. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
«لکل شى‏ء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان»(12)
براى هر چیزى بهارى است و بهار قرآن ماه رمضان است.
خداوند، در این ماه، نعمتى به نام قرآن به انسانها هدیه کرده است. عظمت این ماه به نزول قرآن کریم است، لذا شایسته است از این فرصت استفاده کافى نماییم، چنانکه بزرگان ما چنین مى‏کردند.
همه مى‏دانیم که بنیانگذار جمهورى اسلامى، امام خمینى قدس سره، ملاقات‏هاى خود را در ماه مبارک رمضان لغو مى‏کردند. یکى از اطرافیان امام قدس سره در این باره مى‏گوید:
سرّ اینکه امام قدس سره، ملاقات‏هاى خودشان را در ماه مبارک رمضان تعطیل مى‏کردند، این بود که بیشتر به دعا و قرآن و خلاصه به خودشان برسند و مى‏فرمودند: خود ماه رمضان کارى است.(13)
امام قدس سره، وقتى در نجف بودند، در ماه رمضان هر روز ده جزء قرآن مى‏خواندند؛ یعنى هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم مى‏کردند. بعضیها خوشحال بودند که در این ماه دو دوره قرآن را خوانده‏اند، ولى بعد متوجه شدند که امام ده - یازده دور قرآن را در طول این ماه شریف خوانده‏اند.(14)

همدردى با فقرا

صدقه و انفاق، در ماه مبارک رمضان، از جایگاه خاصى در سیره معصومین علیهم السلام برخوردار است. ابن عباس مى‏گوید:
بخشنده‏ترین افراد رسول اکرم صلى الله علیه وآله وسلم بود و آن حضرت بیشترین جود و کرم را در ماه رمضان داشتند.(15)
در مورد امام سجاد علیه السلام گفته‏اند: هرگاه ماه رمضان مى‏رسید، آن حضرت هر روز درهمى صدقه مى‏داد و مى‏فرمود:
امیدوارم که شب قدر را دریابم و از آن بهره گیرم.(16)
عبداللَّه بن مسعود روایت مى‏کند:
شبى رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم از نماز عشاء فارغ شد. مردى از میان صفوف برخاست و گفت: اى مهاجران و انصار، مردى غریبم و قدرت هیچ کارى را ندارم. به من غذایى بدهید! رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم گفت: اى فقیر، ذکر غریب مکن که دلم را اندوهگین ساختى. بعد از آن فرمود: غریبان چهار قسم‏اند: مسجدى که به آن نروند و در آن نماز نخوانند؛ قرآنى که آن را تلاوت نکنند؛ عالمى که در میان جماعتى باشد و از او مسایل دینى سؤال ننمایند؛ اسیران مسلمانى که در میان کفار باشند. سپس فرمود: چه کسى غذاى این مرد را تأمین مى‏کند تا خدا او را در فردوس اعلى جا دهد؟ على علیه السلام برخاست و دست سائل را گرفت و به حجره فاطمه زهرا علیها السلام برد و گفت: اى دختر رسول خدا، در کار این میهمان نظرى کن. زهرا علیها السلام فرمود: در خانه طعام اندکى موجود است. حسن و حسین گرسنه‏اند و شما روزه دارید و آن طعام هم تنها براى یک نفر کفایت مى‏کند. فرمود: آن را حاضر کن. فاطمه علیها السلام طعام را آورد. امام على علیه السلام آن را نزد میهمان نهاد و با خود گفت: اگر از طعام بخورم، براى میهمان کافى نیست و اگر نخورم، سبب خجالتش مى‏شود! پس به سوى چراغ رفت و وانمود کرد که آن را درست مى‏کند، اما چراغ را خاموش کرد. وقتى آن مرد غذا مى‏خورد، حضرت هم دهانش را مى‏جنباند تا او تصور کند که غذا مى‏خورد تا آنکه از غذا خوردن فارغ شد. آن گاه فاطمه علیها السلام چراغ آورد، اما طعام همچنان باقى بود! على علیه السلام فرمود: اى مرد، چرا طعام خود را نخوردى؟ گفت: سیر شدم! پس از آن، على علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام، فضه و حتى همسایگان هم از آن طعام خوردند، اما تمام نشد.(17)
هر چند در این روایت از ماه رمضان سخنى به میان نیامده است، اما مى‏تواند توجه امام را به فقرا، در حالت روزه، بازگو نماید.
ابن عباس مى‏گوید:
ماه رمضان که فرا مى‏رسید، رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم هر اسیرى را آزاد مى‏کرد و به هر فقیر و نیازمندى کمک مى‏نمود.(18)
باید بدانیم که هر چه احساس همدردى با فقرا و نیازمندان در ما تقویت گردد، در حقیقت به فلسفه روزه نزدیک‏تر شده‏ایم. امام رضا علیه السلام فرموده‏اند:
«علة الصوم لعرفان مس الجوع و العطش»(19)
علت روزه گرفتن آن است که گرسنگى و تشنگى شناخته شود و احساس گردد.

نیایش و تضرع‏

یکى از آداب مهم ماه مبارک رمضان دعا و نیایش و تضرع به ساحت قدس الهى است، تا جایى که براى هر شب و روز این ماه دعاهایى وارد شده است که مهم‏ترین آنها دعاى ابوحمزه ثمالى است.
اهمیت این موضوع، از ورود دعاهاى مختلف در شرایط و حالات و زمان‏هاى مختلف نیز فهمیده مى‏شود؛ مانند دعاى رؤیت هلال، دعاى پس از نمازهاى واجب و مستحب، دعاى افطار، دعاى سحر، دعاى وداع و غیره.
سیره معصومین علیهم السلام این بود که با دعا به استقبال ماه مبارک مى‏رفتند و با دعا آن را وداع مى‏گفتند. رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرماید:
«رمضان شهر اللَّه تبارک و تعالى استکثروا فیه من التهلیل و التکبیر و التحمید و التمجید و التسبیح و هو ربیع الفقراء».(20)
ماه رمضان، ماه خداوند تبارک و تعالى است. در این ماه، تکبیر و ثنا و ستایش و تسبیح بسیار بگویید که این ماه، بهار فقرا است.
امام على علیه السلام مى‏فرماید:
«علیکم فى شهر رمضان بکثرة الاستغفار و الدعاء. فأما الدعاء فیدفع عنکم به البلاء و أما الاستغفار فتمحى به ذنوبکم»(21)
در ماه رمضان بسیار استغفار کنید و فراوان دعا کنید، زیرا دعا بلا را از شما دفع مى‏کند و استغفار گناهانتان را محو مى‏سازد.

شب زنده‏دارى‏

بهترین فرصت براى دعا و نیایش وقت ملکوتى سحر است. امامان معصوم علیهم السلام و بزرگان در سحرهاى ماه مبارک رمضان به راز و نیاز با بى‏نیاز هستى مى‏پرداختند که در این باره مى‏توان به دعاى پر رمز و راز سَحَر از امام باقر علیه السلام و دعاى عارفانه ابوحمزه ثمالى از امام سجاد علیه السلام اشاره کرد.
امام باقر علیه السلام در مورد اهمیت دعاى سحر مى‏فرماید:
اگر مردم عظمت این دعا را در نزد خدا بدانند و از اجابت سریع آن آگاه باشند، خود را براى آن به کشتن مى‏دهند، گرچه با شمشیر باشد.
آن حضرت اسم اعظم خدا را در متن این دعا مى‏داند و از آن به عنوان «رمز بزرگ» یاد مى‏نماید و خواستار کتمانش از نامحرمانى چون منافقان، دروغگویان و منکران مى‏گردد.(22)
علماى ربانى نیز، به پیروى از معصومین علیهم السلام، سحرهاى ماه رمضان را غنیمت شمرده و آن را با دعا و نماز و یاد خدا سپرى مى‏کردند. مى‏گویند که مرحوم آیت‏اللَّه سیدمحمدباقر درچه‏اى - استاد آیت‏اللَّه بروجردى - در قنوت نماز شب خود دعاى ابوحمزه ثمالى را ایستاده مى‏خواند.(23) فرزند امام خمینى قدس سره مى‏گوید:
شبى در ماه رمضان، در پشت بام خوابیده بودم. خانه ایشان یک خانه کوچک 45 مترى در همسایگى ما بود. دیدم صدایى مى‏آید. بلند شدم و متوجه شدم که آقاست که در تاریکى نماز مى‏خواند. دستهایش را به آسمان دراز کرده و گریه مى‏کند. برنامه عبادى ایشان در ماه رمضان این بود که شب تا صبح نماز و دعا مى‏خواندند و بعد از نماز صبح و مقدارى استراحت، صبح زود براى کارهایشان آماده بودند.(24)
علامه طباطبایى قدس سره نیز شبهاى ماه رمضان را تا صبح بیدار بود. مقدارى مطالعه مى‏کرد و بقیه را به دعا و قرائت قرآن و نماز و اذکار مشغول بود.(25)
دلا بسوز که سوز تو کارها بکند
نماز نیمه شبى دفع صد بلا بکند
عتاب یار پرى چهره عاشقانه بکش‏
که یک کرشمه تلافى صد جفا بکند
زملک تا ملکوتش حجاب بردارند
هر آن که خدمت جام جهان نما بکند
حافظ
مرحوم شیخ عباس قمى قدس سره در شرح حال آقا سید صدرالدین عاملى اصفهانى مى‏نویسد:
نقل شده است که شبى از شب‏هاى ماه رمضان، ایشان به حرم امیرالمؤمنین علیه السلام رفت و بعد از زیارت، پشت سر مقدس نشست و شروع کرد به خواندن دعاى ابوحمزه. وقتى به جمله «الهى لا تؤدبنى بعقوبتک»(26) رسید، گریه امانش را برید و پیوسته این جمله را تکرار مى‏کرد و گریه مى‏کرد تا غش کرد و او را از حرم مطهر بیرون آوردند.

خداحافظى با ماه خدا

هر چه به آخر ماه مبارک رمضان نزدیک‏تر مى‏شویم، آتش شور و عشق اولیاى الهى نسبت به این دریاى معنویت، شعله‏ورتر مى‏گردد.
از روایات معصومین علیهم السلام استفاده مى‏شود که شب آخر ماه از ویژگى‏هاى خاصى برخوردار است. امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:
شب آخر ماه رمضان که فرا مى‏رسد، فرشتگان ندا مى‏دهند: مژده باد بر شما بندگان خدا! به راستى که خداوند گناهان شما را آمرزیده و توبه شما را پذیرفت. پس ببینید که از این به بعد چگونه خواهید بود؟
محمد بن عجلان مى‏گوید:
از امام صادق علیه السلام شنیدم که مى‏فرمود: وقتى ماه رمضان مى‏شد، على بن الحسین علیه السلام هیچ غلام و کنیزى را مؤاخذه نمى‏کرد، و اگر عمل خلافى انجام مى‏دادند آن را مى‏نوشت. وقتى شب آخر ماه رمضان مى‏رسید، همه را فرا مى‏خواند و جایى جمع مى‏فرمود. آن گاه نوشته را بیرون مى‏آورد و خلافکاریهاى آنها را متذکر مى‏شد و از همه اقرار مى‏گرفت. سپس بر مى‏خاست و مى‏فرمود که همه بلند بگویند: اى على بن الحسین، همان طور که تو اعمال ما را بر شمردى، پروردگارت نیز آنچه را تو انجام داده‏اى به حساب آورده و نوشته‏اى دارد که به حق علیه تو سخن مى‏گوید. هیچ عمل کوچک و بزرگى را از آنچه به جا آورده‏اى فروگذار نکرده و به حساب مى‏آورد. تو آنچه را که در نزد اوست، خواهى یافت، همان طور که ما اعمال خود را در نزد تو یافته‏ایم. پس، از ما بگذر و عفو نما. چنانکه دوست‏دارى او از تو درگذرد، تو هم از ما درگذر که او را بخشنده و مهربان و آمرزنده خواهى یافت. اى على بن الحسین، ذلت خود را در برابر پروردگار حاکم عادل به یادآور که به اندازه خردلى ظلم نخواهد کرد و هر عملى را به جا خواهد آورد. از ما درگذر و عفو نما تا خداوند هم از تو بگذرد!
در این هنگام، گریه‏ها شروع مى‏شد و مناجات با خدا به میان مى‏آمد، تا آنکه حضرت آنها را مى‏بوسید و مى‏فرمود: از شما درگذشتم. آیا شما هم از من درگذشتید؟ آیا از من راضى شدید؟ همه مى‏گفتند: اى آقاى ما، ما از تو درگذشتیم! تو به ما بدى نکردى! آن گاه حضرت مى‏فرمود که همه بگویند: «اللهم اعف عن على بن الحسین کما عفى عنا فاعتقه من النار کما اعتق رقابنا من الرق» خدایا على بن الحسین را عفو نما، همان طور که او ما را عفو کرد. او را از آتش آزاد کن، چنانکه او ما را از بردگى آزاد کرد. و خود حضرت فرمود: «اللهم آمین رب العالمین»(27) و همه را آزاد مى‏نمود.

پىنوشت ها:

1) احزاب، 21.

























2) علامه طباطبایى، سنن النبى، ص 15. 3) سیدبن طاووس، الاقبال، ص 20. 4) صحیفه سجادیه، دعاى 45. 5) همان. 6) وسائل الشیعه، ج 7، ص 218. 7) جوادى آملى، اسرار عبادات، ص 306. 8) بحارالانوار، ج 93، ص 378. 9) همان، ص 357. 10) بحاالانوار، ج 95، ص 5. 11) همان، ص 6. 12) بحارالانوار، ج 89، ص 231. 13) پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 286. 14) برداشتهایى از سیره امام خمینى قدس سره، ص 8. 15) صحیح بخارى، ج 2، ص 672. 16) بحارالانوار، ج 95، ص 82. 17) منهج‏الصادقین. 18) ثواب‏الاعمال، ص 96. 19) وسائل‏الشیعه، ج 7، ص 3. 20) بحارالانوار، ج 93، ص 381. 21) همان، ص 379. 23) رضا مختارى، سیماى فرزانگان، ص 228. 24) سیماى فرزانگان، ص 159. 25) همان، ص 163. 26) سیماى فرزانگان، ص 170. 27) بحارالانوار، ج 95، ص 186. 22) بحارالانوار، ج 95، ص 94.